Türkeş Devleti, diğer adıyla Türgis Devleti, devlet bölünmeler yüzünden ancak 24 yıl yaşayabildi.
Türkeş Devleti
Türkeşler Göktürklerin “On-Ok” kolundan idiler. Asıl adları Türgiş (Türkeş)’tir. Talas-Çu-lsık Göl dolaylarında oturuyorlardı. Göktürk hakanlığının kurucusu Bumin Kağan 552 yılında kardeşi İstemi’yi On-Ok’lara yabgu tayin etmişti. 630 yılında I. Göktürk Hakanlığı yıkılınca, Türkeşlerin başbuğu Baka Tarkan bağımsızlığını ilân ederek kağan ünvanını aldı ve bütün On-Ok’ları kendi sancağı altında topladı. 140 bin kişilik ordusu ile güçlü bir devlet haline gelerek sınırlarını genişletti.
Fakat, Göktürkler 7. yüzyılın sonlarına doğru devletlerini yeniden kurunca, eski hâkimiyet bölgelerine sahip olmak istediler. Türkeşler bağımsızlıklarını korumak için direndiler, ama Tonyukuk idaresindeki Göktürk kuvvetlerine yenildiler ve tekrar Göktürk Hakanlığına bağlandılar.
Türkeşler Bars Bey kumandasında yeniden isyan ettikleri zaman, bu defa Bilge ve Kül Tegin kardeşler tarafından bozguna uğratıldılar. 717’de Türkeşlerin başına geçen Sulu Çor Kağan döneminde tekrar bağımsız oldular. Başkentleri, Talaş Irmağı kıyısında Balasagun şehri idi.
Sulu Çor Kağan zamanında, Emevî Arap orduları, Orta Asya’ya doğru ilerliyorlardı. Göktürk hâkimiyetinden kurtulan Türkeşler, Arap hâkimiyetine girmemek için kuvvetli bir direniş gösterdiler. Semerkant yakınında, Kül-Çor kumandasındaki Türkeş birlikleri Arapları yendi. 724 yılında Arap orduları çekilmek zorunda kaldı. Böylece Seyhun’un doğu bölgeleri tamamen Türkeşlerin eline geçti. Bu arada Buhara’yı da işgal ettiler. Fakat, artân Arap kuvvetleri karşısında, 732 yılında bu şehri bırakmak zorunda kaldılar.
Türkeşlerin kağanı Sulu Çor, 738 yılında, kendi kumandanı Kül Çor tarafından öldürüldü. Bu, Çin’in Türk yöneticileri birbirlerine düşürme politikasının bir sonucu idi. Bundan sonra Türkeşler “Kara” ve “Sarı” olarak ikiye bölündüler ve birbirlerine düşman hâle geldiler. Bu mücadelede “Sarı Türkeşler” galip geldi ve başbuğları Kül Çor “Baka Tarkan” unvanı ile kendisini kağan ilân etti. Kara Türkeşlerin başında da Tumoça vardı. 742’de Çin’in’desteklediği Kara Türkeşler de bağımsızlıklarını korudular. Fakat bölünme ve düşmanlık devam ediyordu. Mücadeleye Karluk Türkleri de karıştı. Karluklar üstünlük kurarak 766’da bütün On-Ok’ ları (Türkeşleri) hâkimiyetleri altına aldılar.
Türkeş Devleti Yazı Kaynağı: Türklerin Altın Kitabı
