Bu yazı, Uygur Edebiyatı hakkında bilgi vermek amacıyla eklenmiştir. “Erdemli kişi bir cevherdir; erdemsiz kışı ise ayakkabı astarından farksızdır.”
Uygur Edebiyatı
Uygur Türkleri 745 yılında Göktürkleri devirerek büyük Türk Hakanlığının başına geçtikten sonra, Orhun yazısını bir süre kullanmaya devam ettiler. Bu devirde dikilen bazı Uygur bengütaşlarındaki kitabeler Orhun yazısı ile yazılmıştır. Bunlardan biri “Tengride Bolmış İl Etmiş Bilge Kağan” unvan ile anılan Moyen-Çor Kağan’a aittir.
Fakat üçüncü hükümdarları Bögü Kağan zamanında “Mani” dinini alan Uygurlar, millî Orhun yazısını bırakıp Soğd dilinin (İran kökenli ve şimdi unutulmuş olan bir dil) yazısını aldılar ve geliştirdiler. Bugün, Uygur yazısı dediğimiz bu yazı, 3’ü sessiz, 15’i sesli olmak üzere 18 harften ibarettir. Sağdan sola yazılır. Yakın sesler için tek ve aynı harf kullanılır. Bu yüzden Türk dilinin musikisini verecek güçte değildir.
Uygur edebiyatının maniheizmin benimsendiği devrine “Manici edebiyat” denir. Uygurlar 12. yüzyıldan itibaren Budizm’i benimsediler. Bu devirdeki Uygur edebiyatına da “Burkancı edebiyat” denir. (Burkan, Uygurların Buda’ya verdikleri isimdir).
Manici ve Burkancı edebiyat, adlarından da anlaşıldığı gibi daha çok dinî nitelik taşır. Fakat, dönemin Türkçesi için zengin kaynak ve örnek niteliğini de korur.
Manici ve Burkancı edebiyatta hem nesir, hem nazım eserler çoktur. Dinî konuların dışında tıp, felsefe, aşk, ölüm, falcılık gibi değişik konular da işlenmiştir.
Uygur “mani”ci edebiyatından örnekler
TANG TENGRİ
Tang tengri kelti
Tang tengri özü kelti
Tang tengri kelti
Tang tengri özü kelti.
Turunglar kamag beğler, kadaşlar
Tang tengrig ögelim
Körügme kün tengri
Siz bizni küzeding
Körünügme ay tengri
Sİz bizni kurtgarıng
Tang tengri yıdlıg yapırlıg
Yaruklug yaşuklug
Tang tengri!
Tang tengri!
Bugünkü Türkçe ile:
Tan Tanrı geldi
Tan Tanrı kendisi geldi.
Tan Tanrı geldi
Tan Tanrı kendisi geldi!
Kalkınız bütün beğler, kardeşler,
Tan Tanrı’yı övelim!
Gören Güneş tanrı,
Siz bizi koruyun!
Görünen Ay Tanrı
Siz bizi kurtarın!
Tan Tanrı
Güzel kokulu, misk kokulu
Parıltılı, ışıklı
Tan Tanrı!
Tan Tanrı!
SEVGİLİ
Kasınçıgımın öyü kadgurar men
Kadgurdukça
Kaşı körtlem
Kavışıgsayur men.
öz amrakımın öyür men
Öyü evirür men ödü çün
Öz amrakım
Öpügseyür men.
Barayın tiser
Baç amrakım
Baru yime umaz men
Bagırsakım,
Kireyin tiser
Kiçikgiyem
Kirü yeme umaz men
Kin yıpar yıdlıgım.
Yarug tengriler
Yarlıkazunın
Yavaşım birle
Yakışıpan adrılmalım
Küçlüg priştiler
Küç birzünin
Közi karam birle
Külüşüpen külşügin oluralım
Bugünkü Türkçe ile:
Yavuklumu düşünüp dertlenirim ben
Dertlendikçe,
Kaşı güzelim,
Kavuşmak isterim ben.
Öz sevgilimi düşünürüm ben
Düşünüp dururum ben
Öz sevgilimi
Öpmek isterim ben
Varayım desem
Güzel sevgilim
Varamam yine bon
Sadık sevgilim.
Gireyim desem
Küçücüğüm,
Giremem yine ben
Amber, misk kokulum.
Parlak tanrılar
Yarlığı ile
Yavaşım (yavaş huylum) ile
Yakınlaşıp ayrılmayalım.
Güçlü meleklerin
Güç vermesiyle
Gözü karam ile
Gülerek, gülüşerek oturalım
Uygur Edebiyatı Örnekleri
HAKANA ARZ
Kök böri teg sini birle yorıyın
Kara kuzgun teg toprak üze kalayın
igke Kömüri,
Bilegüke Yarı teg bolayın.
Erklig ulug iliğimiz erürsiz
Altunça tommış.
Tomlınça tommış
Kutlug bilge begümüz erürsiz.
Yeme kalın kara bodununguznı
King koyunguzda,
Uzun etekingizde
Küyü küzedü tutup acınu igdürsiz.
Bugünkü Türkçe ile:
Bozkurt gibi senin ile yürüyeyim,
Kara kuzgun gibi toprak üstünde kalayım
Igde Dağının kömürü,
Bileği (taşına), Yar (suyu) gibi olayım.
Güçlü, ulu ilbeyimiz (hakanımız) siniz
Altınca (altın gibi) toplanmış
Topça (top gibi) toplanmış,
Kutlu, bilge beğimizsiniz.
Yine kalabalık budununuzu
Geniş koynunuzda
Uzun eteğinizde
Korur, gözetir, tutar kayırırsınız.
BİLGİ
Bilig biling ya begim,
Bilig sanga eş bolır;
Bilig bilgen ol erke,
Bir kün devlet tuş bolır.
Biliglik er bilinge,
Taş kurşansa kaş bolır,
Biligsizning yanınga
Altın koysa taş bolır
Bugünkü Türkçe ile
Bilgi bilin ey beyim,
Bilgi sana eş olur.
Bilgi bilen o ere
Bir gün devlet yar olur.
Bilgili insan beline
Taş kuşansa kaş olur,
Bilgisizin yanına 0
Altın konsa taş olur.
Uygur Atasözlerinden Örnekler
Erdemlig kişi erdini birle tüz ol, erdemsez kişi etük içindeki uylak birle tüz ol.
(Erdemli kişi cevherle birdir, erdemsiz kişi çizme içindeki taban astarı ile birdir).
Kimning tamiri yoğun bolsar kanagı yingil.
(Kimin damarı kalın olsa, kan alması kolay olur.)
Er kutı beling, suv kutı tering.
(Yiğidin ku t’u (değeri) korkulu zamanda, suyun değeri derinliğinde.)
Begimsinmeyük beg bolsar, beltir sayu berge salur, atakımsınmayuk atığ bulsar, art sayu mayakayur.
(Bey olmaması gereken kişi bey olsa, her köşeye sopa (lı) koyar, şöhrete lâyık olmayan kişi şöhret bulsa, her dağın sırtına işaret koyar.)
İt karı bolsar yatıp ürür.
(it kocayınca yatıp ürür).
Tanuklug sab, tamgalıg bitip.
(Tanıklı söz, damgalı senettir)
Ming kişi yüzin bilginçe, bir kişi atın bilgü.
(Bin kişinin yüzünü bileceğine bir kişinin adını bil, “insanları yüzleriyle değil, bilgileri ve eserleriyle tanı”)
Azmaz yirçi, yangılmaz bilge, unutmaz ötügçi, yangılmaz bitekçi.
(Azmaz yerci, yanılmaz bilge, unutmaz arz memuru, yanılmaz kâtip, yani “izci kılavuz yolunu şaşırmaz, bilge yanılmaz, arz memuru unutmaz, yazan unutmaz.” )
Bilgelig yangılmaz, yirçilig azmaz.
(Bilgili yanılmaz, kılavuzlu azmaz “yolunu şaşırmaz.” )
Keyik niçe yol bilse, avçı ança al bilir.
(Geyik nice yol bilse avcı onca (o kadar) hile bilir.)
